Nastavak teksta Vladimira Živojinovića; izvor: nytimes.com
Ispostavilo se da je veliki dio Sky dokaza sa Balkana, a posebno iz Srbije. Prosljeđivanje tih podataka bilo je „veoma osjetljivo“, rekao mi je zvaničnik francuskog ministarstva unutrašnjih poslova, zbog zabrinutosti da bi mogli da procure. Iako je srpska policija na kraju uhapsila Belivuka i njegovu bandu, čini se da su to učinili nevoljno. Nekoliko dana prije hapšenja, njemu i njegovom potporučniku dozvoljeno je da napuste zemlju i odu u susjednu Crnu Goru, još jedno čvorište za trgovinu drogom. Crnogorske vlasti su saopštile da su osujetile pokušaj njihovog ubistva; Crnogorski tužilac je lokalnim medijima rekao da iza zavjere stoje „određene bezbjednosne strukture“ u Srbiji, koje su možda bile planirale da se izbjegne neugodnost suđenja.
Tokom Vučićevih devet godina na vlasti, srpski fudbalski huligani — i kriminalne grupe koje se preklapaju sa njima — bili su upleteni u nestabilnu etničku politiku u regionu i pomogli u podsticanju srpskih pobuna u drugim balkanskim zemljama. Neki od njih ispovijedaju lojalnost Rusiji. Neki Srbi su se pridružili paravojnoj Vagner grupi, koja ima sopstvenu istoriju angažovanja kriminalaca i postavlja video-snimke regrutovanja na srpskom jeziku za rat u Ukrajini. Iako je Vučić zamjerio toj grupi, Srbija ostaje neka vrsta linije rasjeda između Rusije i Zapada. Sve to Vučića stavlja u poziciju izuzetne moći. U krizi, on bi mogao da odluči da li će se region Balkana smiriti ili će ponovo upasti u nasilje.
Najvidljiviji rizici danas su usredsrijeđeni na Kosovo, zemlju na jugu Srbije koja je etnički albanska, ali ima džepove koji su većinski srpski, posebno na sjeveru. Lideri Srbije i dalje su duboko nezadovoljni otcjepljenjem Kosova od Srbije nakon jugoslovenskih ratova 1990-ih i odbijaju da priznaju njegovu nezavisnost, koja je međunarodno uspostavljena 2008. Scenario koji drži zapadnoevropske lidere budnima ide otprilike ovako: Vučić, pozivajući se na prijetnju srpskoj manjini, šalje trupe preko granice i aneksira sjever Kosova. Srbi u drugim djelovima regiona potom bježe iz svojih domova ili zahtjevaju dodatne promjene granica. Ovo bi moglo značiti kraj Dejtonskog sporazuma, pakta koji je posredovao američki diplomata Ričard Holbruk, koji je okončao najgore borbe 1995. godine i ponovo iscrtao mapu bivše Jugoslavije. To bi moglo da izazove novi rat. Čak i bez nasilja, kolaps dejtonskog poretka ojačao bi politiku etničke solidarnosti i autokratije širom Balkana.
Drugi scenario podrazumijeva da Vučić prikriva svoje iredentističke namjere sve dok Srbija ne bude primljena u EU. Ovaj scenario o trojanskom konju stekao je povjerenje dijelom zbog neliberalnog premijera Mađarske Viktora Orbana, bliskog Vučićevog saveznika koji je revnosno lobirao za prijem Srbije. Čini se da se nada da bi Vučić mogao da pomogne Mađarskoj, članici od 2004, da usmjeri evropski klub u više populističkom i manje demokratskom pravcu.
Iz svih ovih razloga, slučaj Belivuk je bio osjetljiv za novinare. Rečeno mi je prije nego što sam došao u Srbiju da će moji pozivi biti praćeni, da će me pratiti, možda čak i zaustavljati i ispitivati. Srpski novinari koji su mi dali ova upozorenja i sami su bili rutinski maltretirani i prijetili su im kako kriminalci, tako i B.I.A., srpska obavještajna agencija.
Siva zona između države i mafije u Srbiji je realna. Takođe je okružena spoljnim zidovima glasina i paranoje koji otežavaju posao reporterima. Mora da sam razgovarao sa desetak Srba čiji su sinovi ili muževi ili djeca ubijeni pod mutnim okolnostima. Većina njih nije imala pojma ko su ubice, ali su imali razrađene priče o korumpiranim zvaničnicima, narko-baronima, trgovinama oružjem i inkriminišućim fotografijama. Neki su angažovali privatne detektive. Svi su izgledali uvjereni da se istina namjerno krije od njih. Ipak, neki od ljudi sa kojima sam razgovarao su očigledno skrivali stvari od mene. Proveo sam sat vremena u razgovoru sa jednom udovicom čiji je muž bio među iskasapljenim tijelima na fotografijama koje su pratile optužnicu protiv Belivuka. Bila je visoka i strogog izgleda, sa dugom crnom kosom. Njena priča je bila potresna, ali kada sam počeo da pitam o kriminalnom porijeklu njenog muža — on je bio u zatvoru zbog uloge u ozloglašenoj bandi kradljivaca nakita na Balkanu — njeni odgovori su postali hladni i jednosložni. Imao sam osjećaj da bi mogla da mi ispriča mnogo zanimljiviju priču da nije bila zabrinuta za posljedice saučesništva svog muža, a možda i za svoje.
Vučić nije odgovoran za ovu gomilu straha i endemskog kriminala. To je skoro dio scene na Balkanu, toliko da su samo ime regiona vijekovima koristili autsajderi kao neku vrstu stenografije za etničku mržnju i nasilje — „scena za egzotične trilere o korupciji, brzom ubijanju i lak zločin“, kako je napisao istoričar Mark Mazover. Ali Vučić ima demagoški dar da udahne novi život ponižavajućim stereotipima. On je briljantno iskoristio problem srpske mafije, stvarajući okruženje u kojem mu zamagljena linija između organizovanog kriminala i države ide u prilog.
Nije slučajno da su i Vučić i Belivuk počeli da se bave fudbalskim navijačkim grupama. Možda više nego bilo gdje drugdje, fudbalski stadioni u Srbiji su mjesta za moć u njenom najsirovijem obliku, regrutacioni bazen za policajce i kriminalce. Stadioni su bili lopatica etničkog nacionalizma koji je uništio Jugoslaviju, a te burne emocije oblikovale su Vučića i njegove savremenike. Čak i danas, približavanje areni tokom noći utakmice može se osjećati kao ulazak u oluju sa munjama. Policajci su pored bulevara, a kako se približavate, tu su timovi militarizovane policije sa pancirima i štitovima. Obožavaoci ponekad pjevaju uvrede koje podsjećaju na one koje su korišćene tokom kampanja etničkog čišćenja 1990-ih. Timska lojalnost poprima gotovo religiozni intenzitet. Izvršni direktor Crvene zvezde Beograd, najpopularnijeg tima u Srbiji, ponosno je rekao da Crvena zvezda „nije samo fudbalski tim, to je ideologija, filozofija i nacionalni simbol. Crvena zvezda je čuvar srpskog identiteta i pravoslavne vjere”.
Mrtvi fudbalski navijači gledaju sa oslikanih murala širom Beograda, pored ploča, statua i drugih spomenika koji svjedoče o njihovom statusu svojevrsnog glasa naroda. Huligani su bili među prvima koji su krenuli u rat početkom 1990-ih, a huligani su bili ti koji su dali snagu pokretu da se deceniju kasnije sruši nacionalistički moćnik Slobodan Milošević. Od tada srpski političari strahuju od stadiona i pokušavaju da zadrže huligane na svojoj strani.
Razgovarati sa srpskim huliganima nije lako. Neki su opasni. Većina onih koje sam sreo bili su ćutljivi i oprezni, bez sumnje djelimično zbog slučaja Belivuk. Poslije dvije nedjelje potrage, srpski kolega mi je pomogao da pronađem ono što sam tražio: čovjeka koji je odrastao uz Vučića na stadionu i koji je htio i mogao da priča o zajedničkom porijeklu. On je 46-godišnjak koji sebe još uvijek naziva huliganom, iako ima ženu i djecu i rijetko ulazi u tuče. Upoznali smo se u baru daleko od njegovog komšiluka, tako da ga ne bi prepoznali. Govorio je pod uslovom da ga ne identifikujem, pa ću ga zvati B., njegov prvi inicijal. Ima kompaktno tijelo i obrijanu glavu, a dok je pričao pogled mu je bio toliko direktan i neustrašiv da sam imao osjećaj da me napada. Sjeli smo i naručili pivo. Govorio je brzo na engleskom, povremeno prelazio na srpski kada nije mogao da pronađe pravu riječ.
B. mi je rekao da je stadion bio rijetka zona slobode i anonimnosti u strogo kontrolisanoj jugoslovenskoj komunističkoj državi. To je takođe bilo mjesto gdje ste, do kasnih 1980-ih, mogli da vidite kako se zemlja raspada iz dana u dan. Mladići su počeli da formiraju bande i donose bejzbol palice na utakmice, oponašajući članove uličnih bandi u američkom filmu „Ratnici podzemlja“ iz 1979. Stariji huligani su rekli B. i njegovim prijateljima da pronađu sličnu grupu mladića koji podržavaju drugi glavni beogradski tim, Partizan, i izazovu ih na tuče „da vide ko je hrabar, a ko nije“. Takvi “izazovi” još uvijek postoje, rekli su mi drugi beogradski huligani, a ponekad inicirani moraju da „iskrvare“ drugog člana da bi se uzdigli prije nego što im se daju „misije“. To može uključivati činjenje zločina ili samo prebijanje određenog rivala.
Svi mladi huligani na sjevernoj tribini bili su mladi nacionalisti, rekao je B., uključujući i Vučića. Među povicima je bilo „Srbija, a ne Jugoslavija“. Poslije utakmice 1988. godine, rekao je B., on i njegova grupa su čuli za sukob između Srba i Albanaca. Oni su poslije utakmice otišli „u lov” na Albance u Beogradu, nadajući se da će razbiti neke prodavnice i dati lekciju Albancima. Završili su u uličnoj tuči. U tome je učestvovao i predsjednik Vučić“, rekao je B. „I moram da vam kažem da mi se sada ne sviđa, ali bio je hrabar, hrabar u borbi. (Vučićevi portparoli nisu odgovarali na ponovljene zahtjeve za komentar.)
Vučić je rekao da je bio na tribinama tokom legendarne fudbalske tuče 1990. koja se ponekad opisuje kao pravi početak balkanskih ratova. Dogodilo se to na utakmici Crvene zvezde i zagrebačkog Dinama, a ubrzo je preraslo u metež koji je zahvatio cijeli stadion. Navijači sa obje strane su očigledno bili spremni za bitku: kamenje je bilo nagomilano na stadionu, spremno za bacanje. Decenijama kasnije, srpski mediji objavili su mutne fotografije utakmice na kojoj se u masi vidi mršav mladić, identifikovan kao Vučić.
Do 1990. godine nasilje je izmaklo kontroli. Bilo je na hiljade mladih vandala koji su tražili nevolje, a, rekao je B., neko je morao „da smiri tu grupu, jer ih se Slobodan Milošević plašio“.
Dakle, Milošević, koji je u to vrijeme bio predsjednik Jugoslavije, odabrao je vođu huliganima. Ovo je bio prvi put da je politički lider ušao u takav odnos i to je bio presedan koji će Vučić kasnije slijediti. Miloševićev čovjek se zvao Arkan. Imao je dječačko lice sa krhkim osmijehom koji je prikrivao sklonost ka nasilnom bijesu.
Nešto na njemu izazivalo je poštovanje. Arkan je bio slavna ličnost srpskog podzemlja, koji je stekao ime nizom smjelih pljački banaka i bjekstava iz zatvora širom Evrope 1970-ih i 80-ih. Postao je jedan od najbrutalnijih ratnih zločinaca naredne decenije. Fotografije njegove paravojne grupe, Tigrovi, pomogle su da se zapadno mnjenje odlučno okrene protiv Srbije. Na jednoj od njih vidi se kako srpski milicionar udara nogom u glavu umiruće Bosanke.
Ako je fudbalski stadion oblikovao Vučićev karakter, on je u ratu učio politiku. Tek što je završio pravni fakultet 1991. godine, školovao se kod krajnje desničarskog srpskog političara po imenu Vojislav Šešelj. Te iste godine su Slovenija i Hrvatska proglasile svoju nezavisnost, što je izazvalo povremene i brutalne sukobe koji su razbili Jugoslaviju. Šešelj, zagovornik etničkog čišćenja, bio je korisna folija za Miloševića, koji je mogao da ga pokaže kao dokaz da su neki Srbi čak ekstremniji od njega. Šešeljeva Radikalna stranka regrutovala je miliciju koja je postala ozloglašena po divljanju u Srbiji, Bosni i istočnoj Hrvatskoj, gdje su pljačkali, mučili, ubijali i protjerivali nesrpske civile. Šešelj je jednom rekao da će njegovi ljudi koristiti zarđale kašike da vade oči svojim neprijateljima, iako je kasnije tvrdio da je to bio crni humor. Sud Ujedinjenih nacija za ratne zločine u Hagu ga je na kraju optužio i osudio za zločine protiv čovječnosti.
Vučić je bio entuzijastičan pobornik Šešeljeve stranke, a ubrzo je postao i najmlađi poslanik u Skupštini Srbije. 1995. godine, nekoliko dana nakon masakra oko 8.000 bosanskih Muslimana oko Srebrenice, Vučić je održao govor u kojem je izjavio: „Ako nas bombardujete, ako ubijete jednog Srbina, mi ćemo ubiti stotinu muslimana“. U decenijama od tada, Vučić se nikada nije u potpunosti izvinio za zločine počinjene u ime Srbije ili za svoju retoriku. On je neke osuđene ratne zločince tretirao kao heroje po izlasku iz zatvora u inostranstvu.
1998. godine Vučić je postao ministar informisanja pod Miloševićem, što je bila njegova prva pozicija stvarne moći. On je predsjedavao značajnim gušenjem štampe, nametajući ogromne novčane kazne organizacijama koje su kritikovale vladu. Bio je to početak preokupacije medijima koji će pomoći da se definiše Vučićeva politička karijera.
Ali ako su Milošević i njegov zamjenik uspjeli da ukrote štampu, oni su gubili kontrolu nad stadionom. Mnogi fudbalski huligani su se borili u ratovima, a kada su se vratili kući, „osećali su da mogu biti arbitri nacionalnog identiteta“, rekao mi je Ivan Đorđević, antropolog sa Etnografskog instituta u Beogradu, koji je napisao svoju disertaciju o fudbalu i nacionalizmu na Balkanu.
B., moj huliganski kontakt, kaže to isto, samo malo drugačije – na stadione je „došla nova generacija, a njih je baš bilo briga za Arkanovo bogatstvo ili njegovu glamuroznu suprugu muzičku zvijezdu Cecu”, rekao je on. Odlučili su da im je dosta i Miloševića, koji je Srbiju doveo do ekonomske propasti i statusa provincije u Evropi. Na stadionima su navijači skandirali „Ubij se, Slobodane!“ Huligani su se povezali sa političkom opozicijom i počeli da služe kao neformalno obezbjeđenje tokom protesta.
Veliki trenutak nastupio je 5. oktobra 2000. godine, kada su jednonedjeljni ulični protesti kulminirali upadom u Skupštinu Srbije, a prednjačili su huligani. Milošević je podnio ostavku sledeće noći, a Srbi su nakratko bili oduševljeni. U znak priznanja uloge koju su odigrali u njegovom svrgavanju, nekim huliganima je pobjednička koalicija Demokratske opozicije očistila krivične dosijee. „Ništa u policiji, ništa na sudovima“, rekao je B. „Slobodni smo. Mi smo kao anđeli. Čist list.” Euforija je ubrzo izblijedila. Ekonomija Srbije je bila olupina, a Evropska unija nije namjeravala da spasi zemlju na koju se gleda kao na jazbinu nepokajanih ratnih zločinaca.
Za Vučića je pad Miloševića značio trenutak duboke neizvjesnosti oko sopstvene političke budućnosti. Godinama kasnije, dao je čudan intervju koji nagovještava njegovo osjećanje bijesa i osujećene ambicije. „Sjedio sam kod kuće i vidio to kao tragediju za srpski narod“, rekao je on. “Onda sam izašao napolje, neki narkomani su me napali, pa sam morao da ih pobijedim.” Obojicu ih je pretukao i nokautirao, rekao je. Ali nekako su ovi misteriozni napadači ustali i ponovo navalili na njega, a on ih je pretukao po drugi put. „Vratio sam se kući“, rekao je Vučić, „i znao sam, naravno, da je Srbija u godinama kolapsa i razaranja.
Vijekovima je nacionalni identitet Srbije oblikovan osjećanjem gubitka i povrijeđenog ponosa.
Srbija je došla pod otomansku vlast nedugo poslije legendarne bitke 1389. godine, datuma koji vidite sprejom oslikanog na zidovima širom zemlje. Nije u potpunosti povratila svoju nezavisnost skoro 500 godina.
Ta osjećanja su se ponovo probudila tokom 1990-ih, kada su mnogi Srbi vjerovali da su nepravedno prikazani kao zlikovci složenog građanskog rata. Oni su takođe duboko negodovali zbog NATO bombardovanja koju je predvodila Amerika 1999. godine koja je protjerala srpsku vojsku sa Kosova nakon što je optužena za etničko čišćenje i ubistvo. To protjerivanje je omogućilo da Kosovo, koje se nekada smatralo srpskim srcem, postane nezavisno, što je još jedan udarac za Srbe.
Vučić i njegova Radikalna stranka postali su nosioci nagomilane nesreće u svojoj zemlji. Vučić je 2007. predvodio grupu demonstranata u znak podrške Ratku Mladiću, vojnom komandantu koji su ponekad nazivali i Kasapinom Balkana. Godinu dana kasnije, kada je ratni lider bosanskih Srba Radovan Karadžić uhapšen, Vučić je ponovo bio na ulicama.
Ali vjetar se mijenjao. Istraživanja javnog mnjenja su 2008. pokazala da većina članova Vučićeve stranke želi ulazak Srbije u Evropsku uniju. Vučić je pomogao osnivanje novog bloka, Srpske napredne stranke. Kritičari su je ismijavali kao istu staru zabavu sa drugačijim izgledom. Ipak, četiri godine nakon osnivanja, Vučićeva koalicija je osvojila veći broj mjesta u parlamentu. Njegova stranka je spretno igrala usred srpske politike, obećavajući prosperitet, čistiju vladu i EU članstvo čak i kada je udovoljavalo bijesu desnice zbog Kosova i drugim uočenim nepravdama. Vučić je bio suviše mlad da bi postao premijer, ali je stekao kontrolu nad strankom. Takođe je dobio nadležnost nad svim djelovima službi bezbjednosti. Zamijenio je šefove odjeljenja lojalistima.
Vučić je ubrzo počeo da se profiliše kao borac protiv korupcije. Naredio je niz brutalnih hapšenja, a mediji su ga prozvali „srpskim Eliotom Nesom“. Iako su neki bili legitimne mete, više od 100 uhapšenih bili su zvaničnici Demokratske stranke koja je upravo svrgnuta na izborima. Kritičari su osudili ovaj potez kao politički obračun. Ali kampanja protiv korupcije bila je popularna u javnosti, a posebno u članstvu Napredne stranke, koja je bila usmjerena na starije i manje obrazovane Srbe. Rejting stranke je skočio. Ljudi su htjeli nekoga da okrive, a Vučić im je to dao.
Među kriminalcima kojima se Vučić ponosno hvalio da ih je strpao iza rešetaka bio je i Darko Šarić, najmoćniji narko bos na Balkanu. Šarić, „kralj kokaina“, vodio je globalnu mrežu krijumčarenja i optužen je u odsustvu nakon višegodišnje istrage koja je uključivala američku Upravu za borbu protiv droga. Vučić, koji je upravo pobjedio na parlamentarnim izborima 2014. i koji je trebalo da postane novi premijer zemlje, nazvao je hapšenje trijumfom za sprovođenje zakona u Srbiji. Šarić, koji se dobrovoljno vratio u Srbiju i predao policiji, imao je drugačiju perspektivu. Glavni sudija u predmetu mi je rekao da je Šarića na sudu pitao zašto je odlučio da se preda. Šarić je, podsjetio je sudija, odgovorio da se osjeća sigurnije u Srbiji pod novom vladom koju vodi Vučić.
Kao i Vučića, Belivuka je oblikovao rat u Bosni, iako je bio previše mlad da bi igrao bilo kakvu ulogu u njemu. Jednog jutra u kasnu zimu 1995. godine, kada je rat bio na vrhuncu, eksplozija je odjeknula u porodičnoj kući Belivuk u Beogradu, ubivši troje. Forenzički inspektor na licu mjesta toga dana bio je čovjek po imenu Časlav Ristić, već veteran na svom poslu. Kada sam ga sreo u Beogradu, bio je penzioner od 63 godine, rumenog lica, prorijeđene sijede kose i grubog ponašanja. Donio je požutjele isječke iz novina o eksploziji, zajedno sa svojim polaroidnim fotografijama sa mjesta zločina.
Belivukov otac, pričao mi je Ristić, bio je veteran koji je nosio oružje kući iz rata; držao je dvije granate u kuhinjskoj fioci. Bio je depresivan, i nakon svađe sa suprugom, otišao je i aktivirao obje granate, očigledno namjeravajući samo da se ubije. Supruga i svekrva su mu bile kolateralna šteta. Nakon toga, devetogodišnji Belivuk je „morao da prođe kroz hodnik, pored leševa, do komšijske kuće“, rekao je Ristić. (Jedine vidljive povrede koje je imao su posjekotine.) Ristić mi je rekao da je to neobičan slučaj, ali samo zato što se otac ubio sa dvije granate. „Obično su koristili samo jednu“, rekao je.
Belivuk je odrastao i postao izbacivač po beogradskim noćnim klubovima, stekavši dosije pun sitnih zločina. Početkom 2000-ih, Srbija se borila sa toksičnim nasljeđem Miloševića, koji je osnažio kriminalnu klasu kao sredstvo za izbjegavanje ratnih sankcija koje su izrečene srpskoj privredi. Na vrhu, mafijaši su u dosluhu sa šefovima obavještajnih službi zemlje da bi zaštitili svoj novčani tok. Bili su toliko moćni da su 2003. ubili reformskog premijera zemlje Zorana Đinđića, koji je prijetio obračunom sa kriminalom. Na dnu su bili nasilnici poput Belivuka, pješaci u rastućoj trgovini kokainom.
Belivuk bi možda ostao mali nasilnik da se njegov život nije ukrstio sa usponom Aleksandra Vučića. Otprilike 2012, dok je Vučić preuzimao kontrolu nad bezbjednosnim agencijama u zemlji, nova grupa huligana pojavila se na beogradskom stadionu Partizana, a Belivuk je zamoljen da se pridruži. Većina fudbalskih lojalnosti u Srbiji je doživotna, ali vođe nove grupe uglavnom su činili ljudi koji ranije nisu bili povezani sa Partizanom. Naziv grupe, Janjičari, bio je lukavo priznanje ove činjenice: janjičari su bili elitna otomanska vojna sila sastavljena uglavnom od dječaka odvedenih iz njihovih hrišćanskih porodica i oblikovanih u nemilosrdne ubice za osmansku državu. Tamo gdje su raniji huligani imali neformalnu i slučajnu podršku policije, uglavnom za prodaju droge, veze ove nove grupe sa državom bile su direktne i političke. Ime njenog prvog vođe kasnije će se pojaviti u rukom pisanim bilješkama službenika za sprovođenje zakona uz oznaku „državni projekat“, u dokazima koje su otkrili srpski istraživački novinari.
