Piše: Božidar Proročić
Azerbejdžan je tokom II svjetskog rata dao izuzetan i veliki doprinos u borbi protiv fašizma. Za vrijeme Drugog svjetskog rata azerbejdžanski narod poslao je na front više od 700.000 svojih sinova i kćeri. Skoro polovina je poginula u bitkama. Jedan od hrabrih boraca i diverzanata čije ime je slavom ovjenčano je i Mehdi Huseinzade – Mihajlo. Bio je azerbejdžanski diverzant, obavještajni oficir i izviđač tokom Drugog svejtskog rata legendarni borac od koga su trupe velikog njemačkog Vermahta stalno strahovale. Posthumno mu je dodijeljeno zvanje heroja Sovjetskog Saveza, 11. aprila 1957. Nacionalni heroj i ponos Azerbejdžana.
Mehdi Huseinzade – Mihajlo (azerbejdžanski. Mehdi Hənifə oğlu Hüseynzadə) rođen je 22. decembra 1918. u selu Novkhani u Bakuu. Njegov otac Hanifa Huseinov (1881–1922) bio je član vlade i bio je jedan od aktivnih boraca koji su radili na uspostavljanju sovjetskog režima u Azerbejdžanu. Kasnije je postao šef azerbejdžanske milicije, borio se protiv razbojništva u zemlji, a do kraja života služio je kao šef administrativnog odeljenja Sovjetskog Bakua. Izgubivši oca u ranom djetinjstvu, Mehdija je odgajala prvo majka, a potom i baka. 1925. upisao se u srednju školu br. 77, koju je tada vodio poznati pisac Sulejman Sani Akhundov (kasnije je postala srednja škola broj 19). Mehdiju je prvi učitelj bio kompozitor Said Rustamov. 1932. godine završio je srednju školu i upisao se u umjetničku školu u Bakuu. Školovao se kod Kazima Kazimzadea, Askera Abbasova, Alije Zeinalova, Mursal Najafova. Diplomirao je ovjde 1936. godine. Predmet njegovog diplomskog rada bio je o životima vojnika Crvene armije i nazvao ga je „Vojnici Crvene armije u logorima“. Nakon mature, Mehdi je poslat u jednu od osnovnih škola u Surakhani-ju da radi kao nastavnik. Radio je ovdje nekoliko meseci. Radio je i u čitaonicu u biblioteci ,,Abbas Sahat.”
Kasnije je Mehdi otišao u Lenjingrad da bi bio primljen na Akademiju umjetnosti. Nakon što nije uspio da upiše Akademiju, vratio se u Bakuu i pronašao posao u biblioteci nazvanoj po Mashadiju Azizbeiovu. Godinu dana kasnije, vratio se u Lenjingrad, ali ovaj put nije prihvaćen. Upisao je francuski i njemački u Lenjingradskom institutu za strane jezike. 1940. godine prebačen je na drugu godinu Fakulteta za jezik i književnost Azerbejdžanskog pedagoškog instituta Vladimir Lenjin. Razlog prelaska na ovaj institut bio je zbog njegove ljubavi prema poeziji i književnosti. 22. juna 1941. Nemačka je objavila rat SSSR-u. Porodica Mehdija Huseinzadeha saznala je za rat u svom domu u Shuvalanu. Negovaena mlađa sestra Hurriiat Azizbeiova kaže da je baka pokušavala da ubijedi Mehdija da ne ide u rat. Mehdi je zagrlijo i tada rekao: ,,Ne mogu ostati u kući. Pozvali su me u vojni komesarijat i nisam ja sam ćlan ,,Komsomola”. Moj posao je da branim domovinu. Pozvan je u Crvenu armiju u aprilu 1941., diplomirao je na Vojnoj pješadijskoj školi u Tbilisiju i dodijeljen je 223. azerbejdžanskoj streljačkoj diviziji u septembru 1942, a u oktobru iste godine upućen je u Staljingradski front kao komandant voda u 1040. puku. Nakon što je 1942. završio vojnu pešadijsku školu u Tbilisiju, premješten je na sovjetsko-njemačku liniju fronta, gde je tokom bitke za Staljingrad komandovao minobacačkim vodom. U pismu sa prve linije fronta Mehdi Huseinzade mlađoj sestri piše sljedeće: ,,Pišem ti sa prve linije fronta. Dolaze brutalne borbe. Teško je opisati brutalnost nacista. Ne oklijevaju ni na koji način. Mi ćemo napasti sjutra. Obećavam vam da ću se boriti protiv neprijatelja do poslednjih kapi krvi, i uvjeravam vas da ću se boriti kao heroj podići ću svoju glavu, ali umrijeću kao heroj! To je sve od mene za sada. Ovo je moje poslednje pismo!”
U avgustu 1942, tokom krvave bitke oko Kalahu ma Donu, teško su ga ranili i zarobili Njemci. Uključen je u azerbejdžansku legiju zajedno sa Džavadom Hakimlijem, Asadom Gurbanovim i drugima. Sredinom 1943. Njemci su iz vojnog logora Stranz (Nemačka) doveli veliki broj ratnih zarobljenika, uključujući Azerbejdžance, na teritoriju Jugoslavije, Trsta i Italije. Dok je još bio u Njemačkoj, sovjetski ratni zarobljenici stvorili su tajnu antifašističku organizaciju. Imali su veze sa italijanskim i jugoslovenskim gerilcima. Mehdi Huseinzade bio je jedan od aktivnih članova ove organizacije. 1943. godine, kada se logor azerbejdžanskih zarobljenika nalazio u blizini Udina u sjevernoj Italiji, uspjeo je da dobije plan napada nemačke komandne eskadrile ,,Harribaldisti”. Obaveštavali su ih antifašisti (Rašid Karimov i Hasan Džabbarov), koji su mogli da izađu sa gerilcima, a puk koji je napao gerilce morao se povući, ostavivši velike gubitke oko Tolmininog Kobarida.
Mehdi Huseinzade je uspjeo da pobejgne i pridruži se gerilskim partizanskim korpusima jugoslovensko-italijanskih partizana. Iste godine postaje komandant specijalne izviđačke diverzantske jedinice štaba 9. korpusa Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, gde je stekao svoje (slavno partizansko ime Mihailo). Ovdje su stvoren 4. bataljona 3. slovenačke narodnooslobodilačke brigade po imenu ,,Ivan Gradnik”. Komandant čete bio je Džavad Hakimli, komesar Mehdi Huseinzade. Diverzantska grupa se nastanila u selu Otliča, na padinama planine Angel, sjeverno od Ajdovščine. Od tog vremena, Huseinzade je bio aktivni učesnik gerilskog diverzantskog pokreta u regionu, pod nadimkom ,,Mihajlo”. Slovenački gerilski vojni istoričar Stanko Petelin naziva ga jednim od najboljih diverzanata-izviđača 9. korpusa. Azerbjdžanski Partizan Mahar Mammadov je u svojim memoarima napisao i opisao popularnost koju je imao Mehdi Huseinzade – Mihajlo.
Sredinom januara Mihajlo je sa svojim borcima zaplijenio važne topografske mape. Sledećeg mjeseca, Mehdi Huseinzade je ušao u njemačku kasarnu u uniformi njemačkog oficira, postavio minu na vatrogasne aparate i raznio centralnu zgradu. Mehdi Huseinzade i Mirdamad Seidov raznijeli su kino u rezidenciji Opčine ( Slovenija Opčine ) u blizini Trsta tokom projekcije filma. Ušli su u bioskopsku salu i postavili su minu ispod podijuma i napuštili zgradu. Kao rezultat eksplozije 80 ljudi je poginulo, 60 je teško ranjeno, a 200 nemačkih vojnika je lakše povrijeđeno. Njih 40 umrlo je od rana nakon prijema u vojnoj bolnici. Istog mjeseca, 22. aprila, Mihajlo pokreće svoju drugu veliku diverziju. U ulici. Tokom svojih diverzantskih akcija zajedno sa Mirdamad Seidovim Mehdi Huseinzade-Mihajlo je:
– 2. aprila 1944. godine digao je u vazduh Gradski bioskop (poginulo 80, ranjeno 260 nemačkih vojnika, od kojih je 40 kasnije umrlo).
– krajem aprila 1944. srušen most kod Postojne (uništena 24 vagona), u čemu su mu pomogli Hans Fric i Ali Tagi ;
– U junu 1944. godine stavio je eksploziv u oficirsku kantinu u Trstu (ubijeno 150, ranjeno 350 oficira), zajedno sa Mirdamad Seidovim,
– uništili su 2 aviona i 23 vojna objekta na aerodromu u blizini Gorice.
Izražavajući zabrinutost zbog ovih napada, njemci su odredili nagradu od 400.000 italijanskih lira za ubistvo Huseinzadea. U oktobru su, pod komandom Mihajla, diverzanti napali lokalni zatvor. Huseinzade, u pratnji dva diverzanta u obučene u uniformi njemačkih vojnika u uniformi vojnog oficira, prišao je njemačkoj zatvorskoj kapiji, okružen ,,ratnim zarobljenicima”, i zatražio da stražara da otvori vrata. Čim su ušli u zatvor, Huseinzade i njegovi prijatelji uhvatili su oružje stražara i otvorili vrata svih ćelija. 700 zatvorenika, uključujući 147 sovjetskih vojnika, pušteno je. Šef zatvora je takođe uhapšen i doveden u diverzantski štab. Sledećeg dana je fašistička radio stanica izvjestila da je zarobljenika napala gerilska jedinica jaka 3.000 ljudi.
Dana 2. novembra 1944. godine, nakon uspješno izvršene misije uništavanja njemačkog skladišta municije, opkoljen je u selu Vitovlje (Slovenija) i, nakon odlučnog otpora (ubivši 25 njemačkih vojnika), poslednji metak je ispalio u sebe. Sahranjen je u Čepovanu sa vojnim počastima i po muslimanskom običaju. Njegov život tokom Drugog svetskog rata opisuje Imran Gasimov u svojoj knjizi ,,O udaljenim obalama”. Peter Amalietti pisao je o poslednjoj godini života i borbe legendarnog sabotera Majkla, u romanu ,,Eden za sve ili Mihajlovi osvetnički zapisi.” Filmu o Mehdi Huseinzadeu – Mihajlu snimljen je u jedinstvenom SSSR-u filmski studio ,,Azerbaijanfilm.” Po njemu je dobio ime fudbalski stadion u Sumgaitu. Spomenici u njegovu čast postavljeni su u Bakuu, kao i u njegovom rodnom mjestu Novkahaniju, u Azerbejdžanu, i u blizini Nove Gorice, u Sloveniji.
Uloga i aktivnosti Mehdija Huseinzadea u redovima Jugoslovenske narodnooslobodilačke armije širokoj sovjetskoj zajednici dugo je bila nepoznata. Dana 31. maja 1956. godine, Krasna Zvezda (Crvena zvijezda) je objavila članak pod naslovom „gerilska hrabrost“, zasnovan na sjećanjima bivšeg partizana V.Sokolova. Kasnije, u oktobru iste godine, drugi bivši gerilac, Kailiaev, napisao je ,,Sjećanja na Mehdija Huseinzadea (Mihajlo)“ i predao rukopis Institutu za istoriju Akademije nauka Azerbejdžanskog SSR-a. Ubrzo je Institut prikupio značajnu količinu materijala o uključivanju gerilaca i u vezi s tim, prvi sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Azerbejdžana, Imam Mustafajev, poslao je tajno pismo Centralnom komitetu Komunističke partije Sovjetskog Saveza. CRA SSSR-a je prvo započeo tajnu potragu za potpukovnikom Mehdijem Husejnzadehom, potvrdivši njegovo herojstvo tokom Jugoslavije i Italije tokom Drugog svjetskog rata. F.Kopilov je Centralnom komitetu SSSR-a napisao: „Ambasada SSSR-a u Jugoslaviji apelovala je na nadležne organe Jugoslavije da istraže i dokumentuju aktivnosti Huseinzadea u Jugoslovenskom partizanskom savezu.“ Studija je završena dobijanjem informacija koje potvrđuju hrabrost azerbejdžanskog (sovjetskog) poručnika; Dodatni dokumenti su podnijeli i Jugosloveni. Kao rezultat toga, naredbom Predsjedništva Vrhovnog Sovjeta SSSR-a od 11. aprila 1957. godine Mehdi Huseinzade je proglašen herojem Sovjetskog Saveza. 1957. godine, kada je delegacija gerilskih i antifašističkih pokreta, posjetila Jugoslaviju, u tu delegaciju je bio i komandant sovjetskog gerilskog bataljona koji je djelovao u Sloveniji, Anatolij Djačenko. Bio je veoma impresioniran posjetom grobu Mehdija Huseinzadea: ,,Narod Jugoslavije je na njegovom grobu podigao predivan spomenik kako bi ovjekovječio naše sjećanje. Grob je ukrašen cvijećem. Cvijeće donose mještani koje herojska i hrabra Mehdija Huseinzadea čuvaju u svojim srcima. Priče o slavnom sinu Azerbejdžana, Jugoslaviji, počinju riječima: ,,Naš prijatelj Mihajlo“. Dana 7. decembra 2012. godine održana je prezentacija romana P.Ameletija o legendarnom gerilcu Mehdiju Huseinzadeu u Sloveniji. Govoreći na tom događaju, otpravnik poslova Ambasade Republike Azerbejdžan u Sloveniji Azer Khudiiev detaljno je govorio o entuzijazmu Mehdija Huseinzadea tokom Drugog svjetskog rata. Autor knjige je publiku upoznao sa sadržajem romana. Kasnije je prikazan dokumentarni film pod nazivom ,,Njegovo ime je bilo Mihajlo“.
Nova Gorica u (Sloveniji) je 3. jula 1983. godine podigla spomenik na mestu đe je poginuo. Njegov grob u Čepovanu i spomenik u Vitovlju posjećuju Azerbejdžanci. Mihajlo heroj pao je za svoju i našu domovinu, narod Slovenije poštuje njegov grob i spomenik. 25.10. Potpresjednik vlade Azerbejdžana je 2007. godine u Šempasu otkrio spomenik heroju Mihajlu, gospodin. Elcin Afandijev i g. Gradonačelnik Mirko Brulc. Izgradnju spomenika podržala je vlada Azerbejdžana u mjestu Nova Gorica. Spomenik je rad vajara Akifa Asgarova. 10. 06. 2011 godine presjednik države Slovenije dr. Danilo Turk i presjednik Azerbejdžana dr. Ilham Alijev otvorili su muzejsku sobu posvećenu heroju Mehdi Huseinzadeu-Mihajlu. Muzejsku sobu je opremio Muzej književnosti Bakuu pod vođstvom direktora gospodina Rafaela Huseinova i saradnje sa Goriškim muzejom.
